Касцёл Унебаўзяцця Найсвяцейшай Панны Марыі
Касцёл Унебаўзяцця Найсвяцейшай Панны Марыі – помнік архітэктуры канца ХVІ стагоддзя. Размешчаны ў цэнтры аграгарадка Дзераўная Стаўбцоўскага раёна Мінскай вобласці. Стаіць на ўзвышэнні, таму добра праглядваецца з боку возера. Ініцыятарам будаўніцтва касцёла быў Мікалай Радзівіл.
Пашырана паданне, што князь паехаў на паляванне. У лесе заблудзіўся. Шукаў выйсця, але яго агарнула ноч. Князь, ратуючыся ад дзікіх жывёл, узабраўся на высокі дуб. На наступны дзень яго знайшла світа. Князь вярнуўся дамоў. У знак свайго шчаслівага выратавання ён загадаў на гэтым месцы, дзе рос дуб, пабудаваць касцёл. У хуткім часе вакол касцёла пачалі сяліцца людзі.
З гісторыі касцёла
Гісторыя касцёла загадкавая. Да апошняга часу ў навуковай літаратуры часта сцвярджалася, што будаваўся ён як кальвінскі збор. Звестка, відаць, пайшла з вядомага выдання “Геаграфічны слоўнік зямель польскіх і іншых краёў славянскіх”, у якім сказана, што збор пабудаваны ў Дзераўной навагрудскім ваяводам Мікалаем Радзівілам у 1590 годзе. Аднак ў інвентары касцёла 1716 года прыводзіцца копія фундушавага дакумента, складзенага ў Нясвіжы 10 лістпада 1590 года і ўнесенага ў гродскія кнігі Мінскага ваяводства (1598 г.). У ім напісана, што 28 студзеня 1590 года, сабраўшыся на пахаванні ў Дзераўной Эўфіміі Вярбіцкай, жонкі валынскага ваяводы князя Андрэя Вішнявецкага, зяці нябожчыцы Мікалай Крыштоф Радзівіл, Мікалай Сапега і Ежы Чартарыйскі з жонкамі, роднымі сёстрамі Гальшкай Эўфіміяй, Ганнай, Аляксандрай, а таксама яшчэ незамужняя яе дачка Зоф’я Вішнявецкая абмеркавалі волю маці, якая заснавала касцёл (ці выказала такі намер), надаючы яму сёлы Дзеравенскія Саковічы і Алісевічы з 40 валокамі зямлі. Радзівіл (Сіротка) з жонкай гатовы былі пацвердзіць гэтае наданне плябану ксяндзу Ежы Рацыбораўскаму, але астатнія спадкаемцы запратэставалі, сцвярджаючы, што іх маці толькі “дажывотне дзяржала” Дзераўну. Гэта значыць, што не мела права распараджацца пасля смерці. Таму Радзівілы паабяцалі паставіць касцёл і дадалі на ўтрыманне плябана на чвэрць года 6 коп грошаў, 5 бочак жыта, 3 бочкі соладу, бочку ячменных круп, бочку грачаных, бочку пшаніцы, паўбочкі солі, таску масла, паўкапы сыроў, дзве полці саланіны, а таксама віно і воск. “Згодна волі і ўпадабання сваёго даём на той касцёл Дзеравенскі там жа ў Дзераўной пляц здаўна Царкоўны, на якім казнадзей зборавы Міністр мешкал, з агародамі, з валокамі двума грунту ворнага з падданымі на тых валоках да таго пляцу Царкоўнага, альбо казнадзейскага, належачымі так тэж з будаваннем, якое на пляцу ёсць”. Фундатары ставяць умову, каб ксёндз трымаў вікарыя для выканання спеваў у касцёле і навучання дзяцей. З гэтага тэксту вынікае, што здаўна ў Дзераўной быў царкоўны пляц, на ім пазней жыў кальвінскі міністр, а ў 1598 годзе пляц з будынкамі Радзівілы аддалі ксяндзу, але касцёла яшчэ няма. Застаецца загадкай, у якім жа храме адбылося пахаванне Вярбіцкай. Адносна часу збудавання касцёла пакуль не знойдзена дакладных звестак, толькі інвентар 1665 года паведамляе, што “фундатарка плябаніі Дзеравенскай Эўфімія Вішнявецкая Радзівілава, ваяводзіна валынская… касцёл Дабравешчання змураваў сваім коштам ксёндз Войцех Сялява, канонік віленскі, плябан Дзеравенскі”. Разам з тым, сярод храмаў, пабудаваных Мікалаем Крыштофам Радзівілам па плане архітэктара Бернардоні, генеалагічная гісторыя Радзівілаў згадвае і касцёл у Дзераўной. Інвентар канца ХVІІІ стагоддзя пацвярджае, што касцёл фундаваны М.К. Радзівілам з жонкай Эўфіміяй (з Вішнявецкіх) 16 лютага 1598 года, а плябанія – у 1595 годзе. Аднак калі звестка пра Войцеха Сяляву сапраўдная, то час пабудовы прыйдзецца аднесці да 1630-х гадоў, што не супярэчыць і архітэктурнаму стылю.
У інвентары 1716 года касцёл апісваецца як “склепісты (г.зн. са скляпеннямі), стары і ападлы, без даху”, у старых сталярскіх алтарах абразы згнілі (цікава, што ў галоўным алтары знаходзіўся абраз Маці Божай Жыровіцкай “простай работы”, што ўскосна сведчыць пра сувязь з уніяцкай царквою), хор зруйнаваны, пазітыў (маленькі арган) сапсаваны, сцены дзвюх сакрысцій заваліліся, плябанія паўразбурана, таму касцельнае серабро захоўвалася ў панскім двары. У 1722 годзе касцёл ужо адрэстаўраваны: нанова атынкаваны, накрыты гонтамі, пасярэдзіне пастаўлены каменны крыж, з аднаго боку вокны былі ў алавяных рамках (відавочна, больш ранніх), з другога – у драўляных, сакрысціі атынкаваны і вымашчаны цэглай, у адной выкладзена скляпенне. У галоўным алтары “старасвецкай работы”, часткова пазалочаным, змяшчаўся абраз “Дабравешчанне”, у бакавых – зноў-такі “Дабравешчанне” і “Укрыжаванне”. Пры касцёле мелася школка і шпіталь. Існаваў драўляны касцёлак у Гуменаўшчыне на Мірскім гасцінцы. Каля 1740 года быў зроблены новы галоўны алтар, разны, паліхромны, двух’ярусны, з абразамі “Дабравешчанне” і “Нараджэнне Хрыста”, на каменнай падставе, і падобны бакавы з абразамі “Укрыжаванне” і “Маці Божая з дзіцем”.
Парафія ахоплівала мястэчка Дзераўная, вёскі Заброддзе і Брухачы, засценкі Беламошша, Гуменаўшчына, Харытонаў двор, Ругаец, Старына, увесь Супаросна, Дзяражня, засценкі Болічы, Агароднікі Дзеравенскія, увесь Ніўна, Зарэчча, Боркі, Хатава, Слабада Ціханова. Але парафія была яўна нешматлікая. Плябан служыў таксама ў Красным Сяле і Груздаве. Касцёлу належаў фальварак Ругаец (4 двары) і 4 двары ў Гуменаўшчыне. У мястэчку існавала яўрэйская школа з дазволу біскупа Бжастоўскага.
Да 1778 года вуглы эскарпаў асыпаліся амаль да зямлі, падлога знішчылася, алтары састарэлі і забрудзіліся, пазітыў стаяў без труб, не было ні арганіста, ні школы. У канцы 1780-х гадоў зроблены новы дах, падвышана і накрыта бляхай вежа, касцёл атынкаваны знадворку. Але ўжо праз 8 гадоў тынкоўка пачала адпадаць, на скляпенні ўтварыліся трэшчыны па прычыне таго, што калісьці касцёл многа год прастаяў без даху, патрабавалі рамонту эскарпы. У левым бакавым алтары з’явіўся абраз “Маці Божая Шкаплерная”. Была дамова з мастаком Эстка і дадзены задатак 400 рублёў на новыя абразы, але яны згарэлі пры пажары Нясвіжа. Візітатар адзначаў “годзкую” структуру касцёла, але гладкае (негатычнае) скляпенне. Школа існавала, але без вучняў, некалькі хлопцаў бралі ўрокі ў арганіста. Пахаванне спраўлялася бясплатна, “бо зямля не каштуе, а святла (г.зн. свечак) ніхто не патрабуе”.
Касцёл у Дзераўной – помнік архітэктуры рэспубліканскага значэння. Гэта зальны храм з паніжанай пяціграннай апсідай, абапал якой прыбудаваны 2 вузкія падоўжаныя сакрысціі. Сцены складзены з цэглы, якая мае канаўкі на адной з шырокіх плоскасцей (“пальчатка”), і ўмацаваны рэгулярнымі радамі высокіх, да самага карніза эскарпаў. Дах двухсхільны, з франтонамі. На фасадзе – трох’ярусная масіўная вежа, 2 ніжнія ярусы, квадратныя ў плане, верхні – васьмярык – накрыты стромым шатром, плоскасці граней расчлянёны плоскімі нішамі. Неф перакрыты прыгожым цыліндрычным скляпеннем на падпружных арках, з глыбокімі распалубкамі над аконнымі праёмамі, бабінец і сакрысціі з крыжовымі скляпеннямі. Храм ярка асветлены, зала і прэсбітэрый злучаны шырокім арачным праёмам. У ім спалучаны некаторыя элементы готыкі з рэнесансавай рацыянальнасцю і строгасцю сілуэта. У інтэр’еры можна адзначыць арган фірмы Ф. Вайзэнборн (пачатак ХХ стагоддзя, драўляныя скульптуры “Укрыжаванне” і “Невядомы святы”, абразы “Апостал Пётр” і “Тайная вячэра”, разьбяны галоўны алтар, бронзавыя жырандолі, абразы на метале “Дзева Марыя” і “Маці Божая Вастрабрамская”.
